Elk nadeel heb zijn voordeel. Ook de Coronacrisis. Waarbij we met zijn allen, zonder dat er één schot gelost is, in een oorlog zijn terechtgekomen. En het exacte cijfer kennen we nu nog niet, maar al eeuwenlang wordt na elke oorlog vastgesteld dat de kosten gigantisch zijn geweest. Ook nu, weten we met 1000% zekerheid. Maar net daar zit de opportuniteit: als we geen new deal maken, gaat het oude systeem gewoon door de knieën. Het is dus een opportuniteit van moetens, en dat klinkt natuurlijk paradoxaal, maar de moderne geschiedenis leert dat de overheid meestal tot niets anders in staat is. Het pensioen op 50 voor ambtenaren werd in Griekenland afgeschaft toen het land (frauduleus) failliet was…

De verzorgingsstaat is er ook maar gekomen na een grote wereldbrand. De Chinezen hebben maar een omslag gemaakt na de vernietigende Grote Sprong Voorwaarts en de daarop volgende al even wreedaardige Culturele Revolutie. Zelfs het zo geprezen Scandinavische model is er pas gekomen na een enorme financiële crisis begin jaren ’90: op een bepaald moment stond de Zweedse hypotheekrente op 500%...

Maar we gaan die noodzakelijke reset maar kunnen doen als we oude tegenstellingen opgeven. Als links elke besparing bij de overheid blijft afdoen als sociale horror, komen we er nooit. Als rechts blijft zeggen dat overheidsbesparingen moeten in het belang van de economie, komen we er nooit. Dat is in wezen ook een valse discussie. Hervormingen van het overheidsapparaat-in-brede-zin moeten, maar ze kunnen maar één doel hebben: betere dienstverlening. Dat kan, ook met beduidend minder kosten.

En ja, alles draait in deze om de overheid, de staat, en die moet – voor alle duidelijkheid – sterk zijn. Efficiënt, democratisch, slank, soepel, maar dus ook sterk. Want er is één ding nog erger dan teveel overheid: te weinig overheid.

Die reset gaat dus ook stukken verder dan de klassieke Belgische structuurhervormingen. Want ja natuurlijk, onze staatscomplexiteit is onwerkbaar. En complex is duur, en transparantie leidt tot soberheid. Maar stel dat we morgen alles of regionaliseren, of federaliseren, of – God verhoede! – Europeaniseren, is er daarmee iets echt opgelost? Ik denk het niet.

Barack Obama heeft ooit opgemerkt dat de laatste hervorming van het overheidsapparaat dateert van de tijd van de zwart-wit televisie. Dat klopt. In 1958 kostte het de Britse overheid 1,16 £ om 100 £ belasting te innen; vandaag kost dat, ondanks computers, automatisering, enz… 1,14 £. In de Britse privésector is tussen 1999 en 2013 de productiviteit gestegen met 14%; in de publieke sector was dat 1%. Moeten we niet de moed hebben dat ook bij ons eens te bekijken?

Er zijn een aantal sleutels die tot grotere efficiëntie kunnen leiden. Concurrentie bijvoorbeeld. Waarbij privatisering altijd kan, niet omdat we minder overheid willen: we willen voor minder kosten een betere dienstverlening. We doen dat trouwens al, sluipend. Zelfs als het bijvoorbeeld gaat om justitie, een van de meest essentiële overheidsopdrachten. Grote economische spelers kiezen er alsmaar meer voor hun geschillen te laten oplossen door bemiddelaars, en vermijden rechtbanken: dat is sneller, goedkoper en het loterij-gevoel is weg.

Al zijn er op dat punt ook foute voorbeelden. Het Franstalig onderwijs in België is alsmaar minder performant; tegelijk zijn er daar alsmaar meer echte privé-scholen voor wie dat kan betalen. Dat is natuurlijk niet echt de bedoeling… Wat een verschil trouwens met de Zweden, die uitgerekend vanwege tanende kwaliteit in de openbare scholen, pas in de jaren 90 de concurrentie van vrije scholen hebben toegelaten: scholen die wel door de overheid worden betaald, maar niet bestuurd. Een deel ervan werkt volgens het winstmodel. Gebleken is dat vooral de openbare scholen daar beter zijn van geworden.

Een andere sleutel is moeilijker omdat hij tegen de heilige koe van de gelijkheid aanbotst. Maar ik heb liever ongelijk maar fair, en liever niet gelijk maar onfair. Laat ik het met een gepersonaliseerde boutade verwoorden: moet ik nu echt bijna gratis met de tram kunnen rijden puur omdat ik 65+ ben? Zijn goed bedoelde systemen voor wie minder heeft, ook bedoeld als (verworven) rechten voor de gehele middenklasse? 

De Britse econoom Beveridge, de stichter van de welvaartsstaat, heeft in 1942, nog vóór zijn sociale zekerheid er was, gewaarschuwd voor het gevaar van misbruik. En dat gaat dus niet alleen over wie zich installeert in de werkloosheidsvergoeding. Het gaat veel verder: dat geldt ook voor de vele Mattheuseffecten in ons systeem.

Zelfs ons vandaag zo geprezen gezondheidssysteem kan beter én goedkoper. Lees Lieven Annemans. En er is nog. Er zijn elders in de wereld – ik bespaar u de details – ziekenhuizen die bijvoorbeeld hartoperaties uitvoeren op het kwaliteitsniveau dat we hier kennen, maar een operatie kost daar wel 50 (vijftig!) keer minder dan in de VS. Rijkere mensen betalen er meer dan arme mensen, dat wel, maar die ziekenhuizen maken bovendien winst. Wel kiezen die voor grootschaligheid, én – zeer gevoelig punt – het zijn niet alleen de artsen die daar het hoe en wat bepalen. En er is ook een kostendrukkend onderscheid tussen een arts en een machine of robot. 

Kan dat, zo’n reset? Ik weet het niet. Het is moeilijk in een land met zoveel instanties die elke innovatie kunnen blokkeren. Die instanties noemen zichzelf vaak het middenveld, maar in wezen gaat het telkens om grote bedrijven met feitelijke monopolies. Van mij mogen vakbonden werkloosheidsuitkeringen uitbetalen, maar wel na een open aanbesteding. Van mij mogen de mutualiteiten nu ook nog eens de Corona-tracing organiseren, maar ik krijg ongezellige vermoedens over een aanbesteding-op-maat-in-twee-bewegingen…

Kan dat, zo’n reset? Ik weet het niet. Het is moeilijk in een land waar 10 experts in de Hoge Raad voor Financiën zich over onze belastingen moeten buigen, en besluiten met een minderheidsrapport en een meerderheidsrapport. De 10 zitten daar in de eerste plaats vanwege hun politieke aanhorigheid; hun standpunten blijken compleet voorspelbaar.

Kan dat, zo’n reset? Ik weet het niet. In Scandinavië en elders kon dat wel, zij het dus ook van moetens. De politici konden niet anders dan de vergaande maar stapsgewijs uit te voeren maatregelen van een comité van Wijzen aanvaarden. Het alternatief was collectieve politieke zelfmoord. Maar het kon: de utopie van gisteren bleek de werkelijkheid van vandaag. Dat gebeurt nog. Point n'est besoin d'espérer pour entreprendre, ni de réussir pour persévérer, dat is eeuwen oud. 

[Dienstmededeling… Ik had dit stuk nooit kunnen schrijven zonder de leestip van Hendrik Vuye, die reageerde  op een van mijn vorige Doorbraak-columns, en daarbij verwees naar The Fourth Revolution (2014), geschreven door twee Economist-journalisten (John Micklethwait en Adrian Woolridge). Een geweldig boek, omdat het én historisch én politiek mijn verspreide kennis in een kader kon gieten, én talloze voorbeelden opsomt van good practices. Want er gebeuren ook heel veel goede dingen, overal ter wereld. Dank, Hendrik.]